Jak rozmawiać z dziećmi o przemijaniu?
W nawiązaniu do zbliżającego się Święta Wszystkich Świętych pojawia się w nas refleksja o przemijaniu. Wielu z nas obawia się tego tematu zwłaszcza w kontakcie z najmłodszymi. Często zastanawiamy się co i jak powiedzieć, gdy dziecko zapyta. Kiedy jest najodpowiedniejszy moment aby powiedzieć, że śmierć to nieodwracalne zjawisko, nie jest snem? Jak przekazać dziecku informację o tym, że ten, którego się kochało, który był mu bliski odszedł bezpowrotnie ?Warto się w tym miejscu zastanowić czy rozmowy o śmierci mogłyby stać się częścią naszej codzienności aby uposażyć tych najmłodszych w narzędzia radzenia sobie w sytuacjach trudnych?
W codziennym życiu pojawia się wiele okazji do poruszenia z dzieckiem tematu śmierci, odchodzenia, przemijania czy też cyklu życia. Niejednokrotnie dzieci same zapraszają nas do rozmów na ten temat. Podczas oglądania filmów czy bajek gdy umiera jeden z bohaterów. Bardzo dobrą okazją do podjęcia tematu śmierci czy pamięci o tych, którzy odeszli jest listopadowe Święto Wszystkich Świętych. W sposób zupełnie naturalny możemy, nawet już z najmłodszymi, porozmawiać o przemijaniu. Wizyta na cmentarzu jest także wspaniałym pretekstem do rozmów, niekiedy wystarczy wtedy odpowiadać na zadawane pytania i temat sam się rozwija i jest pewnym zaproszeniem do jego rozwinięcia. To bardzo ważne aby dziecko oswajać z tym tematem, by nie robić z niego tabu, gdyż wzmaga lęk , jak to lęk przed nieznanym. Odchodzenie jest częścią naszego życia, naszej codzienności, a więc i życia naszych dzieci. Jest wiele narzędzi dzięki którym możemy się wesprzeć podczas tych rozmów możemy wykorzystać dziecięcą literaturę która w bardzo przystępny sposób pokazuje cykl życia i wprowadza temat przemijania. Nie zostawiajmy naszych pociech samych z tym tematem, rozmawiajmy z nimi i szczerze odpowiadajmy na ich pytania. To pomoże im przygotować się i nieco oswoić z tematem, łatwiej będzie im znieść stratę kogoś bliskiego, jeśli taka się pojawi w ich życiu.
Rozumienie śmierci przez dziecko jest ściśle zależne od jego wieku:
- W wieku 0 – 2 lata dziecinie rozumieją pojęcia śmierci, zjawisko to dla nich nie istnieje. Są natomiast podatne na emocje opiekuna, szczególnie matki. Współodczuwają emocje prezentowane przez rodzica.
- Pomiędzy 2 a 5 rokiem życia dzieci uznają śmierć za stan przejściowy, sen. Nie rozumieją jeszcze tego, że śmierć jest nieodwracalna. Pięciolatki zaczynają szukać związku przyczynowo – skutkowego pomiędzy ich zachowaniem, myślami a śmiercią bliskiej osoby, np. pytają czy babcia umarła, bo byłem niegrzeczny? Zaczynają odczuwać lęk, złość i niepokój związany ze śmiercią.
- Pomiędzy 5 a 8 rokiem życia dzieci rozumieją śmierć i wszystkie jej aspekty. Pojawia się pojęcie- nieodwracalność śmierci. Dziecko zaczyna też rozumieć, że wszyscy kiedyś umrą. W tym wieku dzieci mogą być także zainteresowane biologicznym aspektem śmierci.
W dziecięcym rozumieniu śmierci ogromną rolę odgrywa dorosły. Postawa jaką przyjmuje rodzic ,w szkole wychowawca, nauczyciel oraz wiedza i stosunek do śmierci jak również podejście emocjonalne odgrywają kluczową rolę w tworzeniu poznawczej reprezentacji tego zjawiska u dziecka. Rodzina ma bardzo duży wpływ na przeżywanie żałoby przez dziecko, reakcje dziecka zależą w dużej mierze od wzorców prezentowanych w rodzinie, w środowisku w którym przeżywa żałobę. Ważne jest wsparcie dziecka w procesie żałoby, rozpoznanie jego potrzeb i pozwolenie na wyrażenie emocji. W wielu rodzinach unika się rozmów o śmierci, dorośli często tłumaczą to dbaniem o dziecko i jego dobre samopoczucie, a także chęcią chronienia go. W konsekwencji pozostawiamy dziecko samo sobie z jego emocjami, które przeżywa w obliczu straty, zaprzeczamy problemowi, a w efekcie kształtujemy strategie bezradności w radzeniu sobie z tą trudna sytuacją. Wiele badań (Zdankiewicz – Odachowska i in., 2018) pokazują, że te dzieci (pomiędzy 9 a 11 rokiem życia), które miały możliwość pożegnania się z bliskim zmarłym, a także otrzymały wsparcie dorosłych potrafiły budować spójną narrację na temat własnego przeżywania straty, a także prezentowały mniej trudności emocjonalnych w porównaniu do dzieci, którym nie pozwolono się pożegnać.
Rozmawiając z dzieckiem o śmierci należy obserwować bacznie jego reakcje i pojawiające się emocje, pozwolić mu je wyrazić i zaakceptować każdą reakcje dziecka. Zdarza się, że dzieci reagują z opóźnieniem na wiadomość o stracie bliskiej osoby, zdarza się również, że reakcja jest nieadekwatna do przeżywanych emocji. Poziom komunikacji powinien być dostosowany do wieku i możliwości poznawczych dziecka. Oto kilka wskazówek ułatwiających rozmowę z dzieckiem:
- Bądźmy szczerzy – mówmy prawdę. Dzieci wyczuwają emocje bliskich dorosłych, powiedzenie dziecku, że bliska osoba wyjechała albo zasnęła może zawieść zaufanie dziecka. Odpowiadaj na pytania dziecka z szacunkiem i uczciwie.
- Mówmy prostym językiem faktów. Dzieciom często wystarczy proste, krótkie wyjaśnienie. Jeśli będzie chciało dowiedzieć się więcej, na pewno zapyta. Zapytaj dziecko o to, jak zrozumiało przekazane informacje. Na tym etapie warto rozwiać wszelkie wątpliwości dziecka i zaopiekować trudne emocje.
- Wytłumaczmy dziecku co znaczy śmierć. Może być to na przykładzie zwierzątek. Z pomocą przychodzi dziecięca literatura, jest wiele pozycji pomagających zrozumieć śmierć.
- Powiedzmy o przyczynach śmierci, jej nieodwracalności i zapewnij, że dziecko nie ponosi winy i odpowiedzialności za śmierć bliskiej osoby. Zdarza się, że dzieci myślą, że ktoś umarł, bo coś źle zrobiły lub czegoś nie zrobiły.
- Zaakceptujmy uczucia dziecka. Nie zaprzeczaj jego uczuciom, nie próbuj odwrócić uwagi dziecka od przeżywanych emocji. Uszanuj je. Możesz nazwać uczucia dziecka. Zapewnij, że przeżywane przez nie emocje są całkowicie naturalne, nie ma też nic złego we wspólnym płakaniu z dzieckiem. Dzielenie emocji zbliża i utrwala relacje.
- Zapytajmy dziecka jak rozumie śmierć czym ona jest dla niego ? upewniamy się w ten sposób czy rozumie to co do niego mówimy jest to także dla nas informacja zwrotna czy mamy wspólną definicję tego zjawiska i jak my się do tego odnosimy.
Pomocne w przeżywaniu żałoby przez dziecko mogą być:
– rysunki – zachęć dziecko do narysowania swoich uczuć, portretu zmarłej osoby, pamiątek po tej osobie, narysowanie wspomnienia ze zmarłą osobą
– bajki o odpowiedniej treści
– wspólna zabawa – można wykorzystać zabawę np. z lakami lub misiami, do odpowiedzi na trudne pytania, dziecko może chcieć zainscenizować odejście misia
– napisanie listu – możesz wspólnie z dzieckiem napisać list do osoby zmarłej, należy wyjaśnić dziecku, że list ten nie zostanie wysłany, nie dotrze do adresata, ale może być symboliczną formą pożegnania. Taki list można spalić, zakopać, zniszczyć jako symboliczne „wysłanie”.
Literatura:
- tumbopomaga.pl– strona poświęcona pomocy dzieciom i młodzieży będącym w żałobie
- Keirse, M. (2005). Smutek dziecka. Jak pomóc dziecku przeżyć stratę i żałobę?. Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne POLWEN
- Zdankiewicz – Ścigała E., Herda M., Odachowska E. (2018). Dziecko wobec śmierci. Jak dzieci opisują doświadczenie utraty bliskiej osoby?. Psychologia wychowawcza nr 13/20018, 25-38
- https://psychoterapia.plus/jak-rozmawiac-z-dzieckiem-o-smierci/
